Willem Adriaan is in Zeist vooral bekend als de bouwer van Slot Zeist. Hij stamt uit een roemrijk geslacht.
Door A. Moolenaar
Lodewijk (zijn vader) is de bastaardzoon van prins Maurits van Oranje – Nassau en Margaretha van Mechelen. Deze is geboren in ’s-Gravenhage in 1602 en overlijdt ook daar op 28 februari 1665. Weer van zijn vader Maurits krijgt Lodewijk in 1625 het huis Beverweerd aan de Kromme Rijn en de heerlijkheid Odijk, beide via Anna van Buren in de familie gekomen. Bijzonder is ook dat hij van zijn broer Willem La Lecq-Nassau in 1627 de Heerlijkheid van de Lek erft. In 1648 koopt Lodewijk van Nassau de in erfpacht zijnde visserijen in de Lek, IJssel, Merwede van Oudmunster en de Dom. Zo zal deze tak van de familie later Nassau – La Lecq worden genoemd.
Willem Adriaan komt uit een zeer kinderrijk gezin (10 kinderen). Zijn moeder is Isabella des H.R. Rijksgravin van Hornes. Hij mag in zijn jonge jaren naar Parijs. Dat is gebruikelijk in adellijke kringen. Daar kan hij een studie voortzetten en kennis maken met de adellijke personen; kortom levenservaring opdoen en een netwerk opbouwen. Hij blijkt echter een levensgenieter en raakt verslaafd aan gokken, met als gevolg dat hij met hoge schulden komt te zitten. Hij vlucht uit Parijs om zijn schuldeisers te ontlopen.
Hij gaat wonen in ’s-Gravenhage, waar zijn vader ook verblijft, die aan de Prinsengracht een huis heeft laten bouwen. Hij gaat dienen bij de cavalerie. Zijn zus Emilia trouwt in 1659 met een gunsteling van Karel II Stuart die in Breda in ballingschap leeft, maar ook regelmatig in Den Haag te vinden is. Beide mannen kunnen het goed met elkaar vinden, al is het maar aan de speeltafel. Als deze Karel in 1660 koning van Engeland wordt, wordt Willem Adriaan beloond met een jaargeld van fl. 14.000,- voor zijn genegenheid en betrokkenheid.
Willem Adriaan trouwt in Jaarsveld in februari 1664 met de vermogende Elisabeth van der Nisse. Zij is de dochter van Cornelis van der Nisse, burgemeester van Goes. Elisabeth is de vrouwe van Heinkenszand, Ovezand en Driebergen. Daarna wordt er een huis gekocht in Den Haag, naast het Mauritshuis op de hoek van het Plein en de Korte Vijverberg. Hier toont hij zich de volgende jaren een royaal gastheer. Hij omringt zich met politici, diplomaten, hovelingen en andere invloedrijk personages. Bovendien wordt hij één van de gunstelingen van de nog jonge Willem III.
Prins Willem III laat zich op 19 september 1668 benoemen tot Eerste Edele in de Staten van Zeeland. De politieke verhoudingen in het stadhouderloze tijdperk zijn gespannen. De Staatsgezinden, onder leiding van Johan de Witt hebben de macht in handen. Hun streven is om de opgroeiende Prins van Oranje uit de belangrijkste staatsfuncties te houden. Daarom beziet de raadspensionaris met wantrouwen de Engelse relaties van Willem Adriaan. Er is niet alleen een vriendschapsband, maar ook de zus Elisabeth, freule van Nassau – Beverweerd, heeft Engelse banden. Ze is getrouwd met Henry Bennet, Graaf van Arlington, Secretary of State van Engeland (de minister van buitenlandse zaken). De jonge Prins Willem III wijst Willem Adriaan aan als zijn plaatsvervanger in Zeeland. Veere en Vlissingen behoren als markiezaatssteden tot de bezittingen van de Oranjes. Deze steden kunnen rechten doen gelden op het ambt van Eerste Edele, die de vertegenwoordiging van het Zeeuwse ridderschap in de Staten van Zeeland leidt. Bovendien mag hij zo Zeeland vertegenwoordigen in de Staten-Generaal.
Willem Adriaan krijgt zodoende een aanzienlijke invloed, die hij echter ook misbruikt. Hij laat zich royaal betalen bij het verlenen van lucratieve ambten. De meest biedende krijgt de functie. Zo betalen de stadssecretaris van Vlissingen en de baljuw van Veere elk fl. 1200,- om hun functie te verkrijgen. Zijn manier van optreden en zijn schaamteloze hebzucht en corruptie zetten kwaad bloed. Men beklaagt zich bij de Prins van Oranje, die er echter geen acht op slaat, want Willem Adriaan is immers de garantie dat hij blindelings de bevelen opvolgt. Zo kan de prins de Staten van Zeeland beheersen. Als blijk van verbondenheid en waardering schenkt Willem III hem in 1670 de heerlijkheid Kortgene op Noord-Beveland.
Er vinden grote veranderingen plaats in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Na het rampjaar in 1672, waarin o.a. oorlog wordt gevoerd met Frankrijk, eindigt het stadhouderloze tijdperk. Er gaan zelfs geruchten dat Willem Adriaan betrokken is geweest of heeft geweten van de moord op de Cornelis de Witt, de broer van de raadspensionaris Johan de Witt. In ieder geval laat de Prins van Oranje Willem Adriaan zo nu en dan een rol van betekenis spelen. Zo maakt hij onderdeel uit van het gezantschap in Keulen in 1673, en van het gezantschap in Londen dat in 1674 in Engeland de Vrede van Westminster sluit. Ook is hij aanwezig als men in Nijmegen in 1678 met de Fransen vredesonderhandelingen voert. Hem worden hoofse manieren en een aangeboren charme toegedicht. Niet onbelangrijk bij dergelijke gebeurtenissen. In 1689 wordt Willem III ook koning van Engeland. Willem Adriaan blijft in Nederland, ondanks zijn Engelse contacten. Ook ontvangt hij geen Engelse titel. Wel zal hij in van grote betekenis blijven voor de prins in Zeeland. Het gewest moet immers trouw de buitenlandse politiek van de stadhouder steunen.
Er is echter ook een meningsverschil over het te voeren familiewapen. De broers Maurits Lodewijk, Willem Adriaan en Hendrik voeren hun wapen zonder balk. Dit is niet geoorloofd als bastaardkinderen. Daarom verzoekt men aan de prins de eer van naam en wapen te mogen voeren. Dit wordt niet toegestaan. Wel past men het wapen aan. Gelukkig worden de broers door keizer Leopold I in 1679 verheven tot Rijksgraven (Graven van het Heilige Roomsche Rijk). De contacten worden zozeer hersteld dat Willem Adriaan in 1698 weer deel uit maakt van een gezantschap naar Parijs. Bijzonder is ook dat hij tijdens een vergadering van de Staten Generaal in 1696 met succes pleit voor de verbouwing en modernisering van de volgens hem ouderwetse en sombere vergaderruimten van Hunne Mogendheden op het Binnenhof. In 1698 worden de nieuwe Staten- en Treveszaal betrokken.
Na de dood van de koning-stadhouder op 19 maart 1702 was het eigenlijk gedaan met zijn invloed in de landspolitiek. In smaadschriften wordt hij de spillebeen genoemd, vanwege zijn uitgavenpatroon. Hij werd in maart 1704 uit zijn ambt in Zeeland gezet. Er was geen Eerste Edele meer, dus was er ook geen behoefte aan een plaatsvervanger. Ook mocht hij niet langer Zeeland in de Staten-Generaal vertegenwoordigen. Zijn inkomsten uit Zeeland vielen dus ook weg.
Willem Adriaan zal door de bouw van het Slot in Zeist voor eeuwenlang zijn stempel drukken op de Zeister gemeenschap. Zijn geboortegrond en de oorspronkelijke heerlijkheid Odijk liggen dichtbij. Hij laat zich dan ook heer van Odijk noemen, hoewel hij nooit is beleend met die heerlijkheid. Hij is begonnen met het aankopen van Zeister gronden, wellicht voor de jacht. Hij besluit hier zijn buitenverblijf te bouwen. Hij koopt in 1677 de ambachtsheerlijkheid van Zeist en Driebergen voor fl. 5.000,- van de Staten van Utrecht. De heerlijkheid wordt door de Staten van Utrecht op zijn verzoek tot vrije Hoge Heerlijkheid verheven. Hiermee verkrijgt hij bepaalde rechten, waaronder die van de rechtspraak en het laten voltrekken van doodvonnissen. Zeist krijgt zo zijn eigen galgenveld, naast die van het gewest Utrecht.
Van de heer van Schoonderbeek koopt hij in 1687 ook de ridderhofstad Blikkenburg. Hij heeft grote plannen met zijn buitenverblijf. Er wordt begonnen met de bijgebouwen, later wordt het hoofdgebouw opgericht. Hij laat zich leiden door het paleis in Versailles en besteedt daarom ook grote aandacht aan een baroktuin met beeldengroepen en fonteinen. Van groot belang zijn de zogenaamde zichtassen vanuit het Slot, nog steeds te herkennen in het stratenplan. Bekende architecten, zoals Jacob Roman, Leids stadsarchitect en Daniël Marot, een Franse Hugenoot met internationale faam zijn bij de bouw van het Slot betrokken.
Ook in het interieur is de status van de stichter terug te vinden in de uitgebeelde allegorieën of mythologische thema’s. Het Slot kenmerkt zich door een prachtig huis met waterpartijen, tuinen, park- en jachtbossen. Vlak in de buurt van het buiten van Prins Willem III in Soestdijk. Van Nassau-Odijk heeft een grote status willen voeren en hij toonde zich een zeer gastvrij en gul mens, waarbij hij niet terugdeinsde voor hoge kosten. Bij zijn dood op 21 september 1705 liet hij daarom ook grote schulden na. Zijn kinderen en kleinkinderen hebben hier erg onder geleden. Het Slot is daarom ook in 1745 door zijn kleinzoon Willem Adriaan II, graaf van Nassau, vrijheer van Zeist en Driebergen, vrijheer van Bergen verkocht aan de Amsterdamse ijzerhandelaar Cornelis Schellinger. Willem Adriaan I van Nassau-Odijk is na zijn dood bijgezet in de grafkelder in de kerk in Ouderkerk aan den IJssel.
