Door R.P.M. Rhoen
In 2004 wordt het project van de restauratie van de Pyramide van Austerlitz feestelijk afgerond. In hetzelfde jaar wil men aandacht schenken aan het feit dat het Kamp van Zeist tweehonderd jaar geleden in 1804 werd gesticht. Nog steeds bestaat er immers een Kamp van Zeist. De laatste jaren is het bij het grote publiek vooral bekend van het Lockerbieproces. Historisch gezien ligt er geen relatie tussen het militaire kamp van 1804 en het huidige militaire Kamp van Zeist. Deze vergissing wordt vaak gemaakt. Op het grondgebied van de huidige gemeente Zeist hebben in de loop van de geschiedenis zelfs 4 grote militaire kampementen gelegen. Zij stonden alle 4 bekend als het Kamp van Zeist en daar komt de vergissing uit voort. Bij Zeist werden in 1672, 1787, 1804 en in 1818 militaire kampementen ingericht.
Het eerste grote militaire kamp bij Zeist dateert uit 1672. Tijdens de veldtocht tegen de Republiek in 1672 verbleef de Franse koning Lodewijk XIV van 1 tot 10 juli 1672 in Zeist. Hier ontving hij het gezantschap van de Staten van Utrecht en de gezant van de Staten-Generaal. Aan de Franse bezetting van Utrecht kwam op 23 november 1673 een eind. Lodewijk XIV nam gedurende zijn verblijf in Zeist intrek in het huis van de weduwe van de schout, dat op de plaats van het tegenwoordige politiebureau aan de Utrechtseweg stond. De tenten van de koning en voor belangrijke hovelingen stonden vlakbij de kerk van Zeist. In de kerk stalde men de paarden. De rest van het leger, ondergebracht in tenten, moet dan ook vlakbij het dorp worden gezocht. Daarbij moet bedacht worden dat Zeist aan de noordoostkant door een uitgestrekte heide omgeven werd.
De Zeister heide bleef nadien beslist geen militair oefenterrein. De heide onder Zeist werd door de boeren gebruikt voor het laten grazen van hun schapen. Ter verbetering van het verkeer tussen Utrecht en Amersfoort werd in 1653 op initiatief van de Staten van Utrecht over de heide bij Zeist de Amersfoortseweg aangelegd. De gemene heide van Zeist werd tussen 1686 en 1840 door de Staten van Utrecht en de Rijksdomeinen in erfpacht uitgegeven of verkocht.
Tijdens de burgeroorlog in 1787 tussen de patriotten en de prinsgezinden, gevolgd door Pruisisch ingrijpen, werd weer een militair kamp bij Zeist ingericht. Dat kampement lag ter hoogte van het huidige Christelijk Sanatorium, op circa anderhalve kilometer gerekend vanaf het kamp uit 1672 bij het dorp Zeist. Aanvankelijk was het kamp bedoeld voor 3000 à 4000 man. Het leger van stadhouder Willem V belegerde van hieruit de stad Utrecht. Willem V bezocht in de zomer van 1787 meerdere malen het militaire kamp te Zeist. Van dat kamp bestaan enkele militaire kaarten, onder andere ‘Plan van het Campement by Zeyst’ en ‘Plan van de environs van de stad Amersfoort’.
Het derde kamp werd door de Franse generaal Marmont gesticht. Marmont besloot in het voorjaar van 1804 om met zijn troepen, die onder andere in de stad Utrecht ingekwartierd waren, op de heide achter Zeist te gaan bivakkeren en zo de gelegenheid te hebben ze beter te oefenen. Het Frans-Bataafse leger bestond uit 18.000 man. Uit dat kamp is het dorp Austerlitz ontstaan. In het najaar van 1804 vertrokken de troepen weer. Het jaar daarna kwamen zij in het voorjaar weer terug om er enkele maanden te blijven. In 1806 vertrokken de laatste manschappen uit het kamp. Austerlitz werd in 1811 bij de gemeente Zeist gevoegd. Oorspronkelijk viel het grondgebied van dit dorp onder Driebergen. Austerlitz lag meer dan 5 kilometer verwijderd van het kamp uit 1672. Ook van dit kamp bestaat een kaart, ‘Carte du camp d’ Utrecht’. Op de topografische kaart van 1839-1859 wordt Austerlitz nog steeds aangegeven als ‘de Kamp’.
Na het herstel van de onafhankelijkheid van ons land in 1813 werd in 1818 op de heide bij Zeist in noordelijke richting – dicht bij de al genoemde Amersfoortseweg – een militair kamp ingericht. De afstand tussen dit kamp (het huidige Kamp van Zeist; het vierde in successie) en het kamp van Marmont (Austerlitz) bedraagt bijna 4 kilometer en met het kamp uit 1672 bij het dorp Zeist ruim 5 kilometer. Daarna werden er in 1822 en in 1828 een maandlang – in 1828 van 4 september tot 8 oktober – oefeningen gehouden. Prins Willem Frederik Karel, de broer van koning Willem II, verbleef gedurende die tijd als bevelhebber in het militaire kamp.
Mogelijk in de jaren daarna, maar zeker is in ieder geval dat in 1853 en in 1854 er weer troepen bijeengetrokken werden. Koning Willem III verbleef in beide jaren voor enkele dagen in het kamp om de manoeuvres bij te wonen.
In 1828 werd het kamp betrokken door 12.000 man. Aangezien de aanvoer van vers drinkwater bezwaren opleverde, werden op het terrein van het kamp twintig waterputten gegraven. Het militaire kamp werd alleen zomers gebruikt. Er stonden wel enkele gebouwen – in 1818 stonden er al paardenstallen en een woning – maar het soldatenkamp was bekend om zijn tenten, opgesteld in zogenaamde kampstraten. Foto’s van het kamp in het begin van de twintigste eeuw laten die tenten nog zien. In 1906 schrijft een bezoeker aan het kamp: ‘Wat een aardig gezicht de honderden witte tenten met blauwe toppen.’ De barakken die in 1878 werden geplaatst, waren niet bedoeld om de manschappen daarin te huisvesten, maar als kantines en bergplaatsen.
De bewering dat de naam Het Kamp van Zeist pas in 1901 werd ingevoerd omdat het terrein gedeeltelijk op Zeister grondgebied bleek te liggen, is onjuist. In het Algemeen Verslag van het ministerie van Oorlog van 1840 wordt al gesproken over Kamp van Zeist. Het voert ook te ver om te beweren dat het kamp pas in 1853 door het koninklijke bezoek een officiële status verkreeg. De Genie legde in 1861 de grenzen van het militaire kamp nauwkeurig vast en plaatste limietpalen. Op de topografische kaart van 1839-1859, evenals op de ‘Chromotopografische kaart des Rijks’, verkend in 1872, wordt dit kamp aangeduid als ‘Het Kamp’. De officiële naam schijnt volgens J. Belonje (1968) ‘Het Kampveld Zeist’ te zijn.
Dit artikel is eerder gepubliceerd in Seijst, nummer 4 (2003)
