Door Marja Vermeulen
Voor en tijdens WOII ontstond in Duitsland een enorm tekort aan arbeidskrachten. De Duitse mannen waren immers ingezet bij het leger. Uit de bezette landen werden mannen gedwongen te werken in Duitsland. Exacte aantallen zijn er niet, maar rond de 500.000 Nederlandse mannen zijn tewerk gesteld in Duitsland. Ook mannen uit Zeist moesten eraan geloven.
In het begin van de oorlog treft het vooral werkloze mannen. Op straffe van het intrekken van steun worden zij verplicht in Duitsland te werken. In 1941 wordt de Rijksarbeidsdienst ingesteld, met daaronder gewesten en plaatselijke vestigingen. In Zeist is het kantoor gevestigd aan de Montaubanstraat 21A. De regels worden steeds strenger. Bedrijven moeten toestemming vragen om werknemers aan te nemen of te ontslaan. De werkweken worden langer gemaakt. De gedachte van de bezetter is, dat dan werknemers vrijgemaakt kunnen worden om in Duitsland te werken. Bedrijven moeten lijsten aanleveren van werknemers, die gemist kunnen worden. Er worden regelmatig controles gehouden bij bedrijven. Luxe bedrijven worden door de bezetter opgeheven.
In 1943 wordt een arbeidsplicht ingesteld voor mannen tussen de 18 en 35 jaar. In 1944 wordt deze uitgebreid voor mannen tussen de 17 en 50 jaar. Sommigen duiken onder, anderen hebben geen andere keus, dan zich verplicht te melden. De omstandigheden waar onder gewerkt moest worden, waren heel erg wisselend. Sommige mannen kwamen relatief “goed” terecht, anderen moesten onder erbarmelijke en gevaarlijke omstandigheden in fabrieken werken. Na de invasie in Frankrijk van de geallieerden in juni 1944 vinden steeds meer razzia’s plaats om arbeidskrachten aan het werk te stellen en te voorkomen, dat mannen zich aansluiten bij de geallieerden.
Op 28 oktober 1944 vindt een grote razzia in Zeist plaats. Er worden rond de 3000 mannen verzameld op het Bisonveld. Dat is veel als je bedenkt dat er naar schatting rond de 6500 mannen tussen de 17 en 50 jaar in Zeist woonden. Op de Nooitgedacht vlucht Gerrit de Boer. Hij is een evacué. Hij wordt door een Duitse soldaat doodgeschoten. De mannen op het Bisonveld moeten uren wachten. Het is een droeve toestand. Huilende vrouwen en kinderen staan achter de hekken. Wat gaat er gebeuren met hun vaders en echtgenoten? De meeste mannen worden ingezet in de omgeving van Arnhem om tankgrachten te graven. Een klein aantal mag weer naar huis.
Op 19 december vindt weer een razzia plaats. Dan worden 80 mannen opgepakt. Naast razzia’s worden ook regelmatig mannen opgepakt op straat. Dit overkwam de 31- jarige Arie van den Berg. Arie woont met zijn gezin aan de Nepveulaan. Op weg om voedsel te halen in Werkhoven wordt hij opgepakt. Met de trein werd hij richting Duitsland getransporteerd. Het lukte Arie samen met 2 andere Zeisternaren uit de trein te springen. Arie kwam na een gevaarlijke tocht weer veilig thuis.
Ook de 18-jarige Berend Rijkens werd onverwachts opgepakt. Onderweg naar Huis ter Heide werd hij gearresteerd en naar kamp Waterloo aan de Leusderhei gebracht. De mensen in dat kamp moesten in Hamersveld loopgraven maken. Er waren veel Rotterdammers in het kamp. Het kamp werd door Organisation Todt (OT) gerund. De gevangenen moesten ’s morgens vroeg een uur lopen naar Hamersveld. Langs de rij liepen bewakers van de OT. Achteraan liepen gewone Duitse wehrmachtsoldaten. Die letten minder goed op. Daardoor kon hij op een geven moment uit de rij stappen bij een boerderij. Hij werd niet gesnapt en liep door de Treek en het Sperrgebiet achter de Pyramide terug naar Zeist.
Na de oorlog werd bij thuiskomst niet iedereen hartelijk ontvangen. Voor veel ex dwangarbeiders brak een moeilijke tijd aan. Nederland stond in het teken van de wederopbouw. Veel ex dwangarbeiders werd verweten dat ze voor de bezetter hadden gewerkt. Het verzet riep, toen de arbeidsplicht in de oorlog werd ingesteld, mannen op onder te duiken. Dit was voor velen niet mogelijk. Van de Nederlandse dwangarbeiders in Duitsland zijn er ongeveer 27.000 omgekomen.
Gemeentearchief toegang 1036 inventarisnummer 1016
Boek: Het Zeister verzet. Annemieke Bal
Boek: Tewerkgesteld. Renske Krimp
Website Het Geheugen Van Zeist
Zeister Courant 1943 en 1944
